Vlak na de ramp in Enschede wil niemand praten over geld. De slachtoffers rouwen om het verlies van vrienden en familie. De verzekeraars en Den Haag spreken sussende woorden, maar de gedupeerden van de Bijlmer-ramp weten dat hun lotgenoten in Enschede nog een taaie strijd te wachten staat.

In de Kottendijk, de Mozartlaan, de Lijsterstraat de Oldenzaalsestraat, overal langs de hekken rond het rampgebied in Enschede staren mensen dinsdag wezenloos de uitgestorven wijk in. Ze wachten. Op nieuws over de ramp, uitkeringen en een tijdelijk onderkomen. Wie geluk heeft gehad, wacht op het moment dat hij terug mag naar zijn eigen huis; mensen van wie het huis volledig is weggevaagd door de explosies bij vuurwerkfabriek S.E. Fireworks, lopen doelloos rond.

“Ik heb geen idee wanneer ik terug mag, maar het zou wel eens lang kunnen duren”, verzucht de bejaarde Hennie Beune, die door de hekken heen zijn woning net kan zien. De tranen schieten hem in de ogen als hij vertelt hoe zijn vrouw de avond na de explosies in paniek raakte toen er een vliegtuig overkwam. “Daar komt weer een aanval”, huilde ze. Alles wat ze in de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt, kwam weer boven.

Onder begeleiding van een ME’er mocht Beune maandag naar zijn huis om medicijnen voor zijn vrouw op te halen. “Alle ruiten waren stuk, de achterwand van de garage was ontzet. Dat is het enige wat ik zo op het eerste gezicht kon zien”, zegt hij. “Maar dat is allemaal niet belangrijk. Ik ben zo blij dat we nog leven.”

Maandag al heeft Beune, die na de explosies eerst nog zijn paspoort, bankpasjes en verzekeringspolissen bij elkaar had gezocht, de verzekering gebeld. “Dat komt allemaal wel in orde. De verzekeringsagent, die vroeger bij ons persoonlijk het geld kwam ophalen, heeft me verzekerd dat hij overal voor zou zorgen. Ik hoefde helemaal niets te doen.”

Beune maakt zich op dit ogenblik nog geen zorgen over geld. Hij is de enige niet. “Ik heb andere belangen in het leven dan financieel gewin”, merkt Jan Hartog luchtig op. Hij wilde binnenkort zijn huis verkopen, maar nu de hele achtergevel eruit ligt zal hij daar een tijdje mee moeten wachten. En André Bisschop zegt: “Ik heb meer te doen met de mensen aan de overkant, die alles kwijt zijn geraakt.” Híj slaapt de komende tijd wel bij zijn schoonmoeder op de camping.

Ook in Den Haag klinken sussende woorden. “Niemand mag schade lijden door deze ramp”, liet minister Gerrit Zalm van Financiën weten. En in zijn brief aan de Tweede Kamer schrijft minister Klaas de Vries (Binnenlandse Zaken): ‘De schade aan opstallen en inboedels wordt door de gebruikelijke brandpolissen gedekt. Ook zogeheten secundaire kosten zijn veelal gedekt, waarbij meestal een vergoeding van 10% boven de verzekerde som van toepassing is.’

Phon van den Biesen glimlacht cynisch. “De indruk wordt gewekt dat de schade verzekerd is en dat het kabinet ruimhartig zal zijn. Dat zou nog best kunnen tegenvallen.” De Amsterdamse advocaat Van den Biesen weet waarover hij het heeft. De afgelopen jaren heeft hij zich ingezet voor de slachtoffers van de Bijlmerramp. Net als in Enschede raakten honderden mensen in één klap alles kwijt. “Ik vrees dat alle slachtoffers er straks materieel en immaterieel slechter aan toe zullen zijn dan vóór de ramp.”

Op 4 oktober 1992, toen het vrachtvliegtuig van El Al op twintig meter van zijn flat neerstortte, verdiende Rinus de Haan een bovenmodaal inkomen als internationaal accountmanager bij ABN Amro. Acht jaar later is zijn situatie zowel op lichamelijk als geestelijk, sociaal en financieel gebied aanzienlijk slechter. De Haan, die de nachten na de ramp in Enschede opnieuw nauwelijks heeft geslapen, leeft nu van een WAO-uitkering plus een aanvulling van tien procent van zijn werkgever. Met zijn verloofde moet hij iedere maand rondkomen van minder dan duizend gulden voor persoonlijke uitgaven. Deze maand werden ze tot overmaat van ramp veroordeeld tot terugbetaling van 40.000 gulden wegens steunfraude. Zijn verloofde was bij hem ingetrokken zonder het de Sociale Dienst te melden. De Haan: “We worden gestraft omdat ze me verzorgde.”

Na de Bijlmer-ramp trachtte De Haan zijn leven zo snel mogelijk weer op de rails te krijgen. ”De dag na de ramp was ik om half acht ’s ochtends gewoon op mijn werk. Ik leefde in een roes. Ik ging weer halve dagen aan de slag. Drie maanden later kocht ik een huis met een hypotheek die was gebaseerd op mijn volledige salaris.”

Ook de verzekeraars waren er snel bij. Tien dagen na de ramp kon De Haan, die zijn carrière bij ABN Amro nota bene begon als assuradeur, zijn handtekening al onder het eerste claimformulier zetten. Aanvankelijk werd 13.000 gulden uitgekeerd. Van de 31.000 gulden schade aan zijn bezittingen kreeg hij uiteindelijk 23.000 gulden terug. Een flink deel van zijn spullen was zo oud dat de verzekering ze niet naar nieuwwaarde wilde vergoeden. Maar De Haan ging akkoord.

De klap kwam later, toen de bergers een container met de restanten van zijn inboedel afleverden voor zijn nieuwe huis, een rijtjeshuis in een nieuwbouwwijk in Hoorn. “Alles was naar de ratsmodee en stonk naar kerosine. Het kon linea recta naar de vuilverwerker. Toen brak er iets. Ik heb sindsdien geen dag meer gewerkt.”

Van den Biesen vreest dat de geschiedenis zich zal herhalen. Dat Enschedeërs zo te spreken zijn over de soepele opstelling van de verzekeraars, baart de advocaat grote zorgen. Hij is bang dat schade-experts, net zoals bij de Bijlmer-ramp het geval was, in hoog tempo zullen proberen hun zaakjes te regelen. “Ik heb zelf ook meegemaakt dat taxateurs hier op kantoor kwamen met een inventarislijst waarop ze de bedragen al hadden ingevuld. Of mijn cliënt maar even wilde tekenen. In heel veel gevallen hebben van die vriendelijke gesprekken plaats gevonden zónder advocaat. Ik weet dat sommige slachtoffers zelfs al in het ziekenhuis werden bezocht.”

De advocaat Lachman Soedama, die ook veel slachtoffers van de Bijlmer-ramp heeft geholpen, bevestigt het verhaal van Van den Biesen. “Ik heb meegemaakt dat mensen onder druk werden gezet, geïntimideerd. Dan vroegen verzekeringsmensen hoe het mogelijk was dat iemand met een WAO-uitkering een dure televisie bezat. ‘Rustig wachten’, zei ik dan. Natuurlijk waren de bonnetjes, het bewijsmateriaal, bij de ramp vernietigd, maar misschien hadden familieleden wel foto’s waarop iets van de bezittingen te zien was.”

De beste strategie voor de slachtoffers in Enschede is volgens Soedama: rustig afwachten. “Voorlopig geen vaststellingsovereenkomst tekenen, want dan zit je eraan vast. Ook als je later merkt dat de schade geen 20.000 gulden was maar 60.000.”

Woordvoerder Gert Kloosterboer van het Verbond van Verzekeraars weet van de prins geen kwaad. “De schade-experts van de maatschappijen zijn maandag al aan de slag gegaan in de wijken rond het rampgebied”, zegt hij. “De glaszetters en bouwvakkers moesten aan het werk kunnen. Het zou niet in goede aarde vallen als we een maandje zouden wachten. Ik denk dat we er goed aan doen de schade zo snel mogelijk te vergoeden.”

Van den Biesen schudt zijn hoofd als hij het verweer van de verzekeraars hoort. “Je weet pas wat voor schade je hebt als je bezig bent je nieuwe huis in te richten”, zegt hij. “Waarom willen verzekeraars die uitkering niet als een voorschot beschouwen? Bij de Bijlmer-ramp is dat mogelijk gebleken, maar dan moesten we wel met de vuist op tafel slaan. Slachtoffers worden nooit helemaal schadeloos gesteld.”

De doorsnee-‘huis- en haardpolis’ begint met de geruststellende mededeling dat de verzekering is gebaseerd op de nieuwwaarde. Maar daarvan worden die spullen uitgesloten die minder waard zijn dan veertig procent van de nieuwwaarde. Daar ben je snel aan toe met meubels en andere gebruiksvoorwerpen als koelkasten of wasmachines. Wat brengt een tweedehands bankstel op? Als je een normale afschrijving aanhoudt, krijg je na een paar jaar nog maar een klein beetje terug van de verzekering. De eigenaren van de oude auto’s die in Enschede zijn verwoest, krijgen daarvoor zelfs helemaal niets terug, omdat die alleen nog maar WA verzekerd waren.

Twee dagen na de ramp in Enschede is Dirk de Graaf nog helemaal van de kaart. Zijn huis aan het Talmaplein, vlak bij de vuurwerkfabriek is volledig verwoest. Hij logeert zolang bij kennissen. “Ik ben alles kwijt. Mijn auto is verbrand, de rolstoel van mijn gehandicapte vrouw, haar scootmobiel, alles. De verzekeringsmaatschappij kan me nog niet vertellen wat ik terugkrijg, want eerst moeten de schade-experts gaan kijken. Wat valt er te zoeken op een puinhoop? Ik wil gewoon een nieuw huis, mijn auto terug, mijn meubels.”

De kans dat De Graaf alles terugkrijgt van de verzekering is eigenlijk nihil. De advocaten in de regio lopen zich alvast warm. Wat de verzekering niet vergoedt, kan eventueel worden verhaald op de verantwoordelijken. “S.E. Fireworks is in elk geval aansprakelijk, puur vanwege het feit dat het als eigenaar van het vuurwerkbedrijf voldoende maatregelen had moeten nemen om dit soort rampen te voorkomen. Dat is niet gebeurd”, zegt Yme Drost, eigenaar van een letstelschadebureau in Hengelo. “Bovendien is een bedrijf verantwoordelijk voor het optreden van zijn werknemers.”

Het is de vraag of de gedupeerden veel opschieten met die aansprakelijkheid van S.E. Fireworks. Drost zelf geeft het ook aarzelend toe. “Ik heb uit betrouwbare bron gehoord dat het bedrijf slechts voor een bedrag van 25 miljoen gulden is verzekerd. Dat is bij lange na niet genoeg. Bij de eigenaren van het bedrijf zelf zullen ook wel geen miljoenen te halen zijn.”

“Wat doe je dan als goed hulpverlener?”, vraagt Drost om vervolgens zelf het antwoord te geven. “Dan ga je kijken of je bij iemand kunt aankloppen bij wie dat probleem zich niet aandient. De gemeente, bijvoorbeeld. Als er maar een deel waar is van wat ik in de media verneem, is die ook aansprakelijk.”

Uit de televisiebeelden heeft Drost afgeleid dat er in Enschede geen goed rampenplan was. Terwijl er brand woedde op het terrein van S.E. Fireworks, en de vuurpijlen de lucht in knalden, konden de toeschouwers achter een rood-wit lijntje toe staan kijken. “Die mensen hadden geëvacueerd moeten worden”, zegt hij.

De letselschadespecialist richt zich in eerste aanleg op mensen die bij de explosies gewond zijn geraakt. Voor de meesten van hen is het ontbreken van een rampenplan essentieel, want bij aansprakelijkheid eist de rechter een directe relatie tussen oorzaak en gevolg. “Als er een goed rampenplan was geweest, zouden er aanzienlijk minder doden en gewonden gevallen zijn”, zegt Drost zonder enige aarzeling.

Drost publiceerde maandag een persbericht waarin hij opmerkte dat cliënten ‘feitelijk gratis geholpen’ worden. “De juridische kosten komen ten laste van de aansprakelijke partij”, legt hij uit. “En als het niet tot een veroordeling komt, betalen wij de kosten wel.”

Wie materiële schade wil verhalen op de gemeente, wacht een nog zwaardere klus. Die zal moeten aantonen dat de gemeente grove fouten heeft gemaakt bij het verlenen van vergunningen of bij het toezicht op naleving van de regels. De schade aan de huizen heeft immers niets te maken met het bestaan van een rampenplan, maar met de vraag of een bedrijf als S.E. Fireworks überhaupt in de wijk had mogen staan.

Dat er anno 2000 nog steeds onvrede bestaat over de financiële afwikkeling van de Bijlmer-ramp en dat er juridische procedures lopen, wuift Drost weg met de opmerking dat er in Enschede bedrijven en instanties aansprakelijk gesteld kunnen worden. “Bij de Bijlmer-ramp heeft men die aansprakelijkheid nooit helemaal rond kunnen krijgen.”

Soedama en Van den Biesen zijn een stuk pessimistischer over de kansen van de getroffen Enschedeërs. “We hebben het van het begin af aan op de aansprakelijk van vliegtuigbouwer Boeing en luchtvaartmaatschappij El Al gegooid”, zegt Van den Biesen. Omdat het om een Amerikaans en een Israëlisch bedrijf ging, hebben de slachtoffers meer schadevergoeding gekregen dan bij Nederlandse bedrijven het geval geweest zou zijn.

“Als het gaat om immateriële schade is Nederland erg zuinig”, zegt Van den Biesen. “Voor het verlies van een echtgenoot of een kind krijg je geen vergoeding. Alleen als je psychische problemen hebt vanwege de ramp zelf, komen die voor vergoeding in aanmerking. In de VS ligt dat anders. Het is niet zeker of we Boeing volgens Amerikaans recht haden kunnen aanpakken, maar alleen de dreiging heeft het bedrijf ertoe gebracht een hogere schadeloosstelling te betalen dan we ooit in volgens Nederlands recht hadden kunnen krijgen.”

Advocaten als Soedama en Van den Biesen hebben voor veel slachtoffers bedragen tussen de 2500 gulden en vier miljoen gulden in de wacht weten te slepen – inclusief twintig procent advocaatkosten. “Die slachtoffers, die alleen naar het totaalbedrag kijken, zijn er dankzij de elastiek van het Amerikaanse recht financieel gezien nog redelijk goed uitgekomen”, merkt Van den Biesen op.

Voor Bijlmer-slachtoffer Rinus de Haan is de zaak nog steeds niet afgelopen. Zijn gehoor is beschadigd, hij kan zich nauwelijks concentreren en heeft last van posttraumatische stress. De duizenden guldens schadevergoeding die Boeing hem jaren geleden aanbood, waren veel te weinig. De Haan heeft zijn schade becijferd op een bedrag tussen de vijf en acht ton. Boeing weigert te betalen. “Voor dit soort mensen moet je oppassen”, zegt hij, wijzend op het logo van Boeings advocatenkantoor. “Ze spelen het keihard. Ze proberen voortdurend de procedures te vertragen en rakelen allerlei dingen uit mijn verleden op, dat ik na mijn scheiding een tijdje minder heb gewerkt.” In juli doet de rechter definitief uitspraak over de claim van De Haan. Dat hoopt hij, althans.

Overheden, verzekeraars en hulporganisaties

De ramp in Enschede heeft vierhonderd huizen totaal verwoest en duizend zwaar beschadigd. Wegen, gasleidingen en telefoonkabels moeten opnieuw worden aangelegd. Deskundigen praten nu al over een schade van een half miljard. De vraag wie daarvoor gaat opdraaien, was deze week onderwerp van gesprek tussen verzekeraars, de rijksoverheid, de provincie, de gemeente en particuliere hulporganisaties.

In een brief aan de Tweede Kamer zette de minister van Binnenlandse Zaken, Klaas de Vries, dinsdag uiteen dat een groot deel van de schade voor particulieren en bedrijven onder de dekking van inboedel- en opstalverzekeringen valt. Ook autobezitters met een cascopolis kunnen hun verzekering aanspreken. Medische kosten komen voor rekening van de ziektekostenverzekeraars.

De wet tegemoetkoming schade bij rampen en zware ongevallen (WTS) blijkt opvallend genoeg niet van toepassing. Alleen schade die níet verzekerbaar is, komt in aanmerking voor een tegemoetkoming. Inwoners van de rampwijk die niet of onvoldoende verzekerd waren, zijn aangewezen op particuliere hulporganisaties als het Nationaal Rampenfonds, zo blijkt uit de brief. Wel heeft de regering wat extra geld gestort in het fonds voor bijzondere bijstand van de gemeente.

De Stichting Nationaal Rampenfonds heeft een gironummer opengesteld. De inzameling wordt gecoördineerd door het Rode Kruis, een van de vier hulporganisaties die deelnemen in het fonds. Behalve particulieren en hulporganisaties storten ook diverse gemeenten en provincies geld. Of ook het Rijk bijdraagt, is nog niet bekend. Aan slachtoffers van de Bijlmerramp heeft het fonds enkele tienduizenden guldens uitgekeerd.

Romano Prodi, voorzitter van de Europese Commissie, die deze week Enschede bezocht, zegde bijdragen toe uit de Europese Structuurfondsen. Dat geld gaat niet direct naar particulieren, maar kan bij de wederopbouw van de wijk worden gebruikt.

Een groot deel van de rekening komt terecht bij S.E. Fireworks en zijn verzekeraar. Maar daarover schrijft De Vries niets. Hoewel duidelijk is dat het bedrijf voor de schade kan opdraaien, wil hij niet op de juridische procedures vooruitlopen. Bovendien beseft hij dat ook de gemeente en andere overheidsinstellingen aansprakelijk gesteld kunnen worden.

Auteur(s): Wouter van Bergen, René Bogaarts

BRON : FEM De Week , jaargang 3 , nummer 21 , datum 20-5-2000